Jerzy Bandel
Ilustracja powyżej, Związane usta, Bartosz Kołata
Ludwig Wittgenstein pisał, że to granice naszego języka wyznaczają granice naszego świata. Podczas wykładu inaugurującego III Kongres Zdrowia Psychicznego profesor Jerzy Bralczyk zauważył, że również na gruncie psychologii językowi, który jest przecież narzędziem komunikacji, przypisuje się dużą rolę. Jednak nie tylko o komunikowanie się z drugim człowiekiem – fascynujące jest, w jaki sposób język staje się narzędziem komunikacji ze światem, pośrednicząc w wyrażaniu siebie, a także to, w jaki sposób świat, milcząc, może tej rozmowy nie podjąć.
Żyjemy teraz w społeczeństwie rozdartym między „polityką głosu” a „kulturą ciszy”. Pojęcia te, chociaż wywodzą się z teorii pedagogiki, doskonale nadają się do opisania szerszej sytuacji społecznej. Polityka głosu zakłada odważne wyrażanie siebie i stanowi formę emancypacji. Kultura ciszy wiąże usta, nie pozwala otwarcie mówić, kim jesteśmy, mimo że – a może właśnie dlatego, że – odpowiedź na to kluczowe pytanie stanowi najważniejszą informację o tożsamości każdego i każdej z nas. Przez wymóg milczenia wyraża się przemoc symboliczna, o której pisał Pierre Bourdieu, czyli narzucanie określonych interpretacji kulturowo przekazywanych wzorców i zachowań. Chociaż od czasu powstania jego teorii mija kilkadziesiąt lat, wydaje się, że przemoc symboliczna ma się świetnie i jest skierowana szczególnie (choć nie tylko) w stronę osób z grup mniejszościowych. A przecież ich zaistnienie w dyskursie publicznym i uprawomocnienie jako członków i członkiń społeczeństwa zależy właśnie od przyzwolenia na wyraża nie siebie.
Rozmaite mikroagresje i mikropenalizacje odbierają osobom o mniejszościowych tożsamościach szansę istnienia – jeżeli uznamy za prawdziwe założenie, że dokąd sięga mój język, dotąd sięgają granice mojego świata, możemy powiedzieć, że osoby te w niektórych sferach życia publicznego i w niektórych środowiskach są zupełnie nieobecne, niewidzialne. Grupa badaczy z John Jay College of Criminal Justice w Nowym Jorku opisała i skategoryzowała mikro agresje, jakich doświadczają osoby LGBTQ+ ze strony osób heteroseksualnych. Wśród nich znajdujemy takie zachowania, jak stosowanie homofobicznego i transfobicznego języka, wypowiedzi dehumanizujące lub patologizujące osoby o mniejszościowych tożsamościach lub narzucanie im heteronormatywnego porządku społecznego. Wszystko to jest codziennością mniejszości seksualnych w Polsce.
Dlatego w kwartalniku „Ne_Ni” chcemy poświęcić językowi dużo uwagi i używać go tak, by pozostawiać przestrzeń do swobodnego konstruowania i wyrażania różnych tożsamości. Zależy nam, by szczególnie w artykułach poświęconych psychologicznemu spojrzeniu na funkcjonowanie grup, mniejszości, jednostek w społeczeństwie nie zabrakło przede wszystkim wrażliwości na odmienność perspektyw, wyjątkowość doświadczeń oraz na potrzebę nazwania tego, czego dotąd nie wolno było nazywać lub nie było na to odpowiedniego miejsca. Zamieszczane tu teksty mają być komentarzem do rzeczywistości, zdarzeń i procesów, które obserwujemy, bo to właśnie psychologia wyposaża nas w narzędzia, by o nich rozmawiać. Chcemy uwrażliwiać na (świadome i nieświadome) używanie mikroagresji i przemocy symbolicznej nie tylko wobec osób LGBTQ+, ale i wobec członków i członkiń innych grup mniejszościowych: etnicznych, religijnych, społecznych.
W tym numerze Marzanna Pogorzelska i Paweł Rudnicki w rozmowie z Mariuszem Godlejewskim przejmująco opowiadają o kulturze ciszy w polskich szkołach, która boleśnie dotyka bezbronnych, a zarazem wrażliwych – homoseksualnych osób nastoletnich. Natomiast wywiad, który przeprowadziłem z tłumaczką Agą Zano, wpisuje się zdecydowanie w politykę głosu – nazywania tożsamości wprost i z odwagą, tworzenia inkluzywnego języka, oddawania narracji osobom o mniejszościowych tożsamościach, konstruowania świata tym, którym się go niezmiennie dekonstruuje. Trzeba bowiem zrobić wszystko, by tę dekonstrukcję zatrzymać.
Jeśli chcesz dowiedzieć się więcej, sięgnij do źródeł:
K. Nadal i in., Sexual Orientation Microaggressions: Death by a Thousand Cuts for Lesbian, Gay, and Bisexual Youth, Journal of LGBT Youth, 8, 3, 2011, s. 234–259.
J. Wycisk, Homofobia jako źródło zagrożeń dla bezpieczeństwa dzieci i młodzieży w szkole, Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, praktyka, 17, 1, 2018, s. 96–114. K. Sztander-Sztanderska, Teoria praktyki i praktyka teorii. Wstęp do socjologii Pierre’a Bourdieu, Warszawa 2010.
T.Ł. Nowak, Język ukrycia. Zapisany socjolekt gejów, Kraków 2020.
P. Stańczyk, Milcząca zgoda, kultura ciszy i polityka głosu, Teraźniejszość – Człowiek – Edukacja: kwartalnik myśli społeczno-pedagogicznej, 3, 51, 2010, s. 25–38.
M. Pogorzelska, P. Rudnicki, Przecież jesteśmy. Homofobiczna przemoc w polskich szkołach – narracje gejów i lesbijek, Kraków 2020.